گوساله زرد سامری تا گاو سبز ....

مهره اصلی

سامری آنگونه که برخی تفاسیر می‌گویند، فردی است منسوب به شمرون و شمرون فرزند یشاکر، چهارمین نسل حضرت یعقوب است.¹ بنابر این از خاندان پیامبر بودن، یکی از ویژگی های سامری است و چه بسا او از این ویژگی نیز در جریان فعالیت انحرافی خویش استفاده نمود و بخشی از مردم صرفا به این دلیل که او وابسته به خاندان مهم و تاثیرگذار در اجتماع است، به او گرویدند. پس اولین ویژگی او وابستگی به یک خانواده مهم است.

ویژگی دوم سامری، هنرمند بودنش بود. او در مجسمه سازی مهارت داشت و به زیبایی از طلا مجسمه گوساله ساخت، آن چنان که جمع زیادی از بنی اسرائیل تحت تاثیر آن قرار گرفتند تا آنجا که تصور کردند آن مجسمه، خدایشان است.

سومین ویژگی او قدرت وی در اقناع مردم است. او برای قانع کردن مردم از هر وسیله ای استفاده کرد و حتی دروغ گفت. او برای آن که مردم بپذیرند آن گوساله، خداست، به دروغ ادعا کرد که این گوساله  معبود و خدای موسی نیز است. قرآن از سامری نقل می کند که وی خطاب به بنی اسرائیل گفت: هذا الهکم و اله موسی. ²

از دیگر ابزاری که وی از آن استفاده نمود، مقدّسات بود. وی از مقدسات برای رسیدن به هدفش سوء استفاده کرد. قرآن نقل می کند که وقتی حضرت موسی، سامری را باز خواست کرد، وی در تبیین روند کار خویش گفت: فقبضت قبضة من اثر الرّسول. ³ برخی از مفسّران با استناد به روایتی که مرحوم ابراهیم بن هاشم قمی در تفسیر خویش نقل کرده است،⁴ می گویند منظور سامری این بوده که به هنگام آمدن لشکر فرعون به کنار دریای نیل، من جبرئیل را بر مرکبی دیدم که برای تشویق آن لشکر به ورود در جاده‌های خشک شده دریا، در پیشاپیش آنها حرکت می کرد، قسمتی از خاک زیر پای او یا مرکبش را بر گرفتم و برای امروز ذخیره کردم. ⁵ سامری به جای این که از آن خاک متبرّک در مسیری درست استفاده نماید، آن را به گونه ای ناصحیح به کار برد و از مقدّسات مردم سوء استفاده کرد.

از دیگر ویژگی های او زمان شناسی او بود. او دقیقاً هنگامی مردم را به گاوپرستی دعوت کرد که رهبر جامعه یعنی حضرت موسی حضور نداشت. همان گونه که قرآن اشاره می کند، حضرت موسی برای دریافت وحی و گفت و گو با خداوند به کوه طور رفت و با آن که در ابتدا به موسی گفته شده بود که مدت حضورش در کوه طور سی روز است و او نیز زمان غیبت خود را همین مدّت اعلام کرده بود، اما بعد خداوند ده روز به این زمان افزود و این مدّت به چهل روز افزایش یافت. در شرایطی که بنی اسرائیل از این ماجرا آگاهی نداشتند، شایعه پراکنان به دروغ در میان مردم خبر درگذشت موسی را پخش کردند.

سامری در این فضا با توجه به توانایی ها و جایگاه خاص اجتماعی خویش، تبلیغات خود را شروع کرد و توانست در زمانی کوتاه، جمع زیادی از بنی اسرائیل را به سمت خود بکشاند. مرحوم طبرسی در تفسیر خویش از مقاتل نقل می کند: همین که از وعده موسی سی و پنج روز گذشت، سامری بنی اسرائیل را وادار کرد که زیورهای عاریتی فرعونیان را جمع کنند و چون جمع کردند، همه را ذوب کرد و به شکل گوساله در آورد. این کار را در روزهای سی و ششم و سی و هفتم و سی و هشتم انجام داد. سپس در روز سی و نهم آنها را وادار به گوساله پرستی کرد. روز چهلم موسی مراجعت کرد. ⁶

سامری در حرکت تبلیغی خود از ابزاری استفاده کرد که حواس مردم را زودتر به خود جذب می کرد. او مجسمه ای که ساخت، از طلا بود و این مجسمه صدا می کرد. علامه طباطبایی می فرمایند که با توجه به آیه قرآن «فاخرج لهم عجلا جسدا له خوار» ⁷ آن مجسمه حیات واقعی نیافت و صرفاً مجسمه ای بود که صدا می کرد. ⁸ بدین ترتیب، حسّ شنوایی مخاطبان خود را فعال کرد. امروزه نیز کارشناسان تبلیغات به این نتیجه رسیده اند که برای تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطب، باید این دو حس او درگیر شود.

 

زمینه اجتماعی

سامری با همه ویژگی های فردی خود اگر زمینه مناسبی برای مجسمه پرستی در میان بنی اسرائیل نمی یافت، به هدف خویش نمی رسید؛ اما زمینه اجتماعی مناسب، بستری شد تا سامری بتواند مجسمه پرستی را در میان بنی اسرائیل رواج دهد. این زمینه اجتماعی، رسوب‌های تفکراتی بود که در بنی اسرائیل از دوران حضور در مصر باقی مانده بود. مصریان با آن که از نظر صنعت و تمدن مردمانی پیشرفته بودند، اما بت پرستی و فرعون پرستی در میانشان رواج داشت و بنی اسرائیل هم که در میان آنان می‌زیستند، در اثر این مراودات و ارتباطات به بت پرستی گرایش داشتند. این تمایل به پرستیدن خدایان دیدنی، آن چنان در میانشان قوی بود که از حضرت موسی خواستند خداوند را به آنان بنمایاند و حتی تهدید کردند چنانچه این خواسته محقق نشود، اصلا ایمان نمی‌آورند. ⁹ همین سابقه ذهنی سبب شد که حتی پس از این که ایمان آوردند، باز تقاضای بت پرستی از حضرت موسی داشتند. قرآن می فرماید: و پسران اسرائیل را از دریا گذراندیم و بر قومی گذشتند که بت های خویش را پرستش می کردند. گفتند: ای موسی برای ما نیز خدایی بساز، چنان که ایشان خدایانی دارند. گفت: شما گروهی جهالت پیشه‌اید. ¹⁰ این آیه اشاره به دورانی دارد که بنی اسرائیل از مصر و ستم فرعون رهایی یافتند و از دریای سرخ گذشتند و در این شرایط از موسی می خواهند برایشان بتی بسازد.

سامری وقتی شرایط اجتماعی را برای رواج بت پرستی و اوضاع را مطابق میل خویش مناسب دید، کار خویش را شروع کرد و اتفاقاً خیلی زود به نتیجه رسید.

فرجام فتنه

خداوند موسی را از غوغای سامری آگاه کرد. او شتابان به سوی قوم خویش بازگشت و با صحنه بت‌پرستی آنها مواجه شد. برایش دردناک بود که تمام زحماتش را بر باد رفته و مردم را به وضع پیشین خود بازگشته می‌دید. موسی نخست گریبان برادرش را گرفت؛ نه آن که بخواهد او را مقصّر بداند، بلکه می‌خواست به همه بفهماند که وقتی فتنه‌ای رخ می دهد، همه باید پاسخگو باشند. همه باید توضیح بدهند که برای پیشگیری از فتنه چه کردند و وقتی فتنه‌ای پیش آمد، برای مقابله با آن چه اقدامی انجام دادند. هارون اوضاع را ترسیم کرد. شاه بیت گفته های او این بود که در روند شکل‌گیری فتنه، نیروهای خودی در اقلیت بودند و با همه تلاش هایی که انجام دادند، نتوانستند از پیش آمدن فتنه جلوگیری نمایند، اما در پس فتنه کوشیدند از سرایت آن به همه  ساختارهای جامعه جلوگیری نمایند و نگذارند این فتنه تمام دست آوردها را از بین ببرد. هارون اشاره می کند که من کوشیدم تا جایی که امکان دارد از نفوذ تفرقه ریشه ای میان بنی اسرائیل جلوگیری کنم.

موسی آن گاه به سراغ اهل فتنه رفت و با عامل اصلی فتنه، ابزار فتنه و فتنه زدگان برخورد کرد. حضرت موسی در بر خورد با سامری نخست از او خواست تا سیر اقدامات خود را بیان کند. او نیز با بیان مراحل سامان دادن به فتنه، نقطه محوری و اصلی در این روند را نادانی. و جهل مردم بر شمرد. حضرت موسی با توجه به این نکته که عوامل فتنه نباید در متن جامعه حضور داشته باشند و ادامه حضورشان در میان مردم می تواند بحران ساز باشد، حکمی که برای او صادر کرد، طرد او از جامعه بود و این طرد آن چنان باید با شدّت اجرا می شد که خود سامری نیز از مردم بخواهد که به او نزدیک نشوند.

حضرت موسی درباره ابزار فتنه که همان مجسمه گوساله بود، دستور داد آن را به آتش بکشند و خاکسترش را در دریا بریزند. شاید در نگاه اول این اقدام حضرت موسی نوعی انحصارگرایی و در نقطه مقابل آزادی باشد؛ اما واقعیت آن است که از بین بردن چنین ابزارهایی نه تنها با آزادی تنافی ندارد، بلکه گامی است برای دستیابی به آزادی. ابزارهای حقیقت نما و دروغین که تنها جار و جنجال دارند و پر هیاهویند، اما بویی از حقیقت ندارند و سراب را نشان می دهند نه آب، مانع تفکر آزادانه هستند. ذهن را به اسارت می‌برند و نمی گذارند انسان به درستی فکر کند و واقع را ببیند. بنابراین اقدام حضرت موسی گامی بود در جهت دسترسی به آزادی که حق همه است.

فتنه زدگان نیز از مجازات موسی در امان نماندند. آنان نیز در شکل گیری و گسترش فتنه مقصر بودند. حضرت موسی آنقدر دلایل و نشانه ها از خداوند آورده و فضا را روشن کرده بود که از کسی ادعای ندانستن و نفهمیدن پذیرفته نبود. هیچ فردی نمی توانست از زیر بار گناه آلودگی و گرفتار فتنه شدن شانه خالی کند. حضرت موسی نیز با توجه به این شرایط، قاطعانه با تمام کسانی که فریب سامری را خورده  بودند، برخورد کرد. از این رو گوساله پرستان به دستور موسی غسل میّت کردند و کفن پوشیدند و به صحرا رفتند و به زانو در آمده، سرها در پیش افکندند و هارون با دوازده هزار مرد که بر دین موسی ثابت و راسخ بودند، شمشیرها کشیده بیامدند و به قتل ایشان مشغول شدند. ¹¹ آسمان نیز به امر خدا تاریک شد تا همدیگر را نشناسند و روابط عاطفی و خانوادگی مانعشان نشود. آنان خویشان و اقربای خود را می کشند، حتی پسر پدر را و پدر و پسر را. نقل شده است که از ظهر تا غروب آقتاب هفتاد هزار نفر کشته شدند. شاید این مجازات قدری سنگین به نظر برسد؛ اما گناهی که بنی اسرائیل مرتکب آن شدند، گناهی بسیار سنگین بود. آنان از اصل توحید منحرف شدند و اگر با این فتنه به این قاطعیت برخورد نمی شد، در دوره های بعدی مسئله انحراف از توحید ساده پنداشته می شد. برای این که چنین فتنه ای با این حجم در زمان های بعدی رخ ندهد، می بایست با کسانی که به این فتنه آلوده شدند، با قاطعیت هر چه تمام تر برخورد می شد تا افرادی دیگر هوس نکنند چنین فتنه هایی را بر پا کنند و جامعه را ملتهب و بحران زده نمایند.

 

                                                                                                                                                                                                               منبع